солун оол монгуш биография

Анна Шириин-Оол

солун оол монгуш биография. Смотреть фото солун оол монгуш биография. Смотреть картинку солун оол монгуш биография. Картинка про солун оол монгуш биография. Фото солун оол монгуш биография

Айзана Чылбак-Оол запись закреплена

солун оол монгуш биография. Смотреть фото солун оол монгуш биография. Смотреть картинку солун оол монгуш биография. Картинка про солун оол монгуш биография. Фото солун оол монгуш биография

Анна Шириин-Оол запись закреплена
Национальный театр им. Виктора Көк-оола | Тыва

солун оол монгуш биография. Смотреть фото солун оол монгуш биография. Смотреть картинку солун оол монгуш биография. Картинка про солун оол монгуш биография. Фото солун оол монгуш биография

Анна Шириин-Оол запись закреплена
Национальный театр им. Виктора Көк-оола | Тыва

АНКЕТА ЗВЕЗДЫ
Друзья, мы возобновляем нашу рубрику «Анкета звезды». На вопросы отвечают артисты и известные деятели культуры и искусства, любимцы публики. Героиня сегодняшнего дня – Заслуженная артистка России и Народная артистка Тувы АННА ШИРИИН-ООЛ, актриса Национального театра Республики Тыва, ведущий мастер сцены.
Показать полностью. Уважаемой и всеми любимой артистке в этом году исполнилось 73 года. Несмотря на почтенный возраст, Анна Оюновна играет во многих театральных и концертных постановках. За более чем полвека служения театру артистка воплотила в жизнь более 80 неповторимых образов.

11 ноября в Национальном театре Тувы состоится большой концерт, посвященный 50-летнему юбилею окончания Ленинградского государственного института театра, музыки и кинематографии (ЛГИТМиК, выпуск 1968 года). Выпускницей именно этого театрального вуза является Анна Шириин-оол. Сегодняшние представители того легендарного выпуска – это Анна Оюновна Шириин-оол, Народный артист России и Тувы Люндуп Иргитович Солун-оол и Народный артист Тувы Дыртык Бак-кысович Монгуш. Сейчас в театре полным ходом идет подготовка к юбилейному вечеру, куда приглашаются любители живой музыки и театра! В программе: песни, стихи, отрывки из знаменитых спектаклей, в которых когда-то были задействованы артисты. Это, например, «Анчы-Кара и Ангыр-Чечек», «Хостуг Тыва», «Илбилиг согун», «Ыглаар дуруг» и другие.

Итак, анкета Анны Шириин-оол:
Я ЛЮБЛЮ СВОЮ РАБОТУ за то, что в ней есть благородство и источник радости. Мы дарим зрителям веселье, эйфорию, праздник, а главное – пищу для ума, а они нам в ответ – душевное тепло, веру в себя и своё дело.
САМОЕ СЛОЖНОЕ В МОЕЙ РАБОТЕ, как и в любой другой творческой профессии, – находить контакт с разными людьми. Что касается актерской работы, то скажу так: много душевных и физических сил требует работа над персонажем. Нужно не просто прочувствовать его, понять, но и найти его изюминку.
В ДЕТСТВЕ Я МЕЧТАЛА СТАТЬ врачом. Тоже, на мой взгляд, одна из самых благородных профессий. Но о том, что стала артисткой, нисколько не жалею. Ведь это тоже один из способов менять мир к лучшему.
МОЙ ДЕВИЗ ПО ЖИЗНИ: «Никогда не унывать, идти только вперёд».
В ЛЮДЯХ ЦЕНЮ, прежде всего, порядочность, честность и благородство души.
СВОБОДНОЕ ВРЕМЯ Я люблю проводить с внучками и правнуками.
КАЖДЫЙ ГОД Я, если выпадает возможность, стараюсь отдохнуть со своей семьей за пределами города Кызыл. Смена обстановки всегда на пользу.
ТУВА ДЛЯ МЕНЯ – это Родина, место, где я родилась и выросла, где живут мои родные и друзья, где я нашла себя и своё место в жизни.
МЕЧТЫ НУЖНЫ для того, чтобы их реализовывать. Мечта – это цель, которую нужно достигнуть.
ТЕМ, КТО ЧУВСТВУЕТ СЕБЯ В ДУШЕ АРТИСТОМ, Я ЖЕЛАЮ главного – душою не стареть, оставаться открытым, любознательным, способным удивляться и радоваться даже мелочам.
КУЛЬТУРНЫЙ ЧЕЛОВЕК – это тот, с которого хочется брать пример.

солун оол монгуш биография. Смотреть фото солун оол монгуш биография. Смотреть картинку солун оол монгуш биография. Картинка про солун оол монгуш биография. Фото солун оол монгуш биография

Анна Шириин-Оол запись закреплена
Национальный театр им. Виктора Көк-оола | Тыва

Другой выпускник легендарного ЛГИТМиК – Дыртык Монгуш, ведущий мастер тувинской сцены, ветеран Национального музыкально-драматического театра имени Виктора Кок-оола. Сейчас артист на заслуженном отдыхе. За почти пятьдесят лет служения театру Дыртыком Бак-кысовичем было создано около восьмидесяти ролей – классических и современных, среди которых граф Глостер в «Короле Лире», Юсов в «Доходном месте», Билди-Хам в «Кто ты, Субедей?», Хам-оол и Балдан в «Хайыраан боте», Бальзаминов в «Женитьбе Бальзаминова». Снимался в фильмах «Алдан-Дургун», «По велению Чингис-Хаана» и телеспектакле «Хайыраан бот». Сегодня с оглядкой в прошлое ветеран считает, что прожил счастливую и успешную жизнь, так как не было ни дня, чтобы он не любил театр.

Главный режиссер Национального театра Тувы, Заслуженный артист России, Народный артист Тувы Алексей Ооржак сумел разглядеть в исполнителе в основном комических ролей, какими его видели режиссеры, актера, способного воплотить в жизнь глубокие образы. Так, он сыграл в исторической драме-эссе «Кто ты, Субедей?» серьезного и умного Билди-Хама, трагическую фигуру графа Глостера в «Короле Лире», за которую получил хорошие отзывы от российских критиков. Разнообразен он так же в роли китайского представителя Ликента в «Кюльтегине». Хитрым и расчетливым он предстает в спектакле «Хорьки». Но особенно блистает он в роли подхалима Юсова в «Доходном месте». «Там он невероятно пластичен и легок. Мало кто может так станцевать на столе в семьдесят лет. Дыртык Монгуш долго и скрупулезно добирается до своей роли. Но когда сделает, то это – железно. Он очень исполнительный», – говорит режиссер.

Телефон для справок: (394-22)2-11-41, касса театра.

солун оол монгуш биография. Смотреть фото солун оол монгуш биография. Смотреть картинку солун оол монгуш биография. Картинка про солун оол монгуш биография. Фото солун оол монгуш биография

Анна Шириин-Оол запись закреплена
Национальный театр им. Виктора Көк-оола | Тыва

солун оол монгуш биография. Смотреть фото солун оол монгуш биография. Смотреть картинку солун оол монгуш биография. Картинка про солун оол монгуш биография. Фото солун оол монгуш биография

Анна Шириин-Оол запись закреплена
Шолбан Кара-Оол

Своё 50-летие отметило третье поколение артистов нашего театра, выпускники Ленинградского института театра, музыки и кинематографии. Их остались единицы. Это народные артисты РТ Люндуп Солун-оол, Дыртык Монгуш, Анна Шириин-оол, Дадар Барыңмаа, знаменитые артисты Дадар Монгуш и Чадамба Монгуш. Также не стоит забывать имена наших талантливых артистов, которых среди нас нет.
Показать полностью. Это Шириин-оол Хертек, Дарый Монгуш, Роза Серен-оол, писатель, драматург Владимир Серен-оол, режиссер Каадыр-оол Сагды и Ирина Лопсан, Анчымаа Кара, Иван Далааевич Комбу. Они все внесли большой вклад в нашу культуру. Низкий поклон большим артистам, пусть нашей благодарностью за их творчество будут громкие и нескончаемые аплодисменты.

Таптыг-ла 50 чыл бурунгаар театрның үшкү салгалы кылдыр, Ленинградтың Күрүнениң театр, музыка болгаш кинематография институдун дооскан артистерниң бөлүү бо кежээ боттарының юбилейин демдеглеп эрттирерлер. Олардан ам каш-ла кижи арткан. Тываның Улустуң артистери Люндуп Солун-оол, Дыртык Монгуш, Анна Шириин-оол, Дадар Барыңмаа база Тыва алдарлыг артистери Дадар Монгуш биле Чадамба Монгуш. Турган болза Тываның чок дээн ховар талантылыг артистери Шириин-оол Хертек, Дарый Монгуш, Роза Серен-оол, чогаалчы, драматург Владимир Серен-оол, режиссерлар Каадыр-оол Сагды болгаш Ирина Лопсан, Анчымаа Кара, курстуң режиссеру Иван Далааевич Комбу. Мында ады кирген кижи бүрүзүнүң Тываның уран-чүүлүнге арттырган каан истерни дыка ханы болгаш делгем. Суур, хоорай бүрүзүнге барып ойнап чорааш, улуг-бичии чонунуң сагыш-сеткилин театр уран-чүүлүнүң ачызында кижизидип, эки-бакты ылгап чоруур кылдыр өөредип, шын орукту айтып чорааннар болгаш ам-даа ынак сценазының кырында ойнап чоруурлар. Улуг артистеривиске мөгейип, оларның уран-талантызы дээш диңмиттиг адыш часкаашкыннарын хайырлап чоруулуңар, чонум!
#культура #театр #Тыва

солун оол монгуш биография. Смотреть фото солун оол монгуш биография. Смотреть картинку солун оол монгуш биография. Картинка про солун оол монгуш биография. Фото солун оол монгуш биография

Анна Шириин-Оол запись закреплена
Национальный театр им. Виктора Көк-оола | Тыва

БЕДИК АРТТАН ХАРАП ОРА.

Ноябрьның 11-де В. Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга Ленинградтың күрүнениң театр,
музыка болгаш кинематография институдунуң 1968 чылда доозукчуларының тыва сценага 50 чыл болган оюнга тураскааткан «Бедик арттан харап ора…» деп кежээзи болуп эрткен. Байырлыг кежээге театрның бүгү салгалдарының артистери киришкен.
Показать полностью.

Бо ат анаа-ла тыптып келбээни чугаажок. Ол дээрге «ленинградчыларның» чаңгыс курсчу эжи Тываның Улустуң артизи Х.Ө. Ширин-оолдуң чырыкче үндүрген номунуң ады-ла болгай. «Шын» солунга бир катап ол кирип келгеш, өөрүшкүзүн үлежип, ол номунга холунуң үжүүн салгаш, белекке бергени уттундурбас. Чаңгыс чер-чурттуум, хүндүлүг артистиң чогаалын ынчан харамдыгып номчаан ийик мен.

Байырлыг кежээниң башкарыкчылары Тыва Республиканың Улустуң артизи Надежда Наксыл биле Тыва Республиканың алдарлыг артизи Мерген Хомушку бистиң театрның «ленинградчы» хоочуннарының эрткен оруун көрүкчүлерге чоргаарал-биле таныштырган. 1968 чылда Ленинградтан 13 хып дээн чалыы оолдар, кыстарны тыва театр уткуп алган. Тываның улуг-бичии көрүкчүлеринге кайгамчык өөрүшкүнү сөңнээн.

Уругларга «Аңчы-Кара болгаш Аңгыр-Чечек» деп тоолду, улуг улуска «Бистиң хоорайывыстың оглу» деп Ада-чурттуң Улуг дайынының маадырларынга тураскааткан шиини олар бараалгаткан. Кол рольдарны кайгамчык чараш болгаш уран талантылыг артистер Дарый Монгуш, Люндуп Солун-оол олар ойнап келген.Бир дугаар оюнундан-на мергежилиниң тергииннери дээрзи илереп келген артистер Владимир Серен-оолду, Дыртык Монгушту, Каадыр-оол Сагдыны, Мария Солун-оолду, Дадар Барыңмааны, Хертек Шириноолду көрүкчүлер танып алган.Ылаңгыя В.Шекспирниң «Ромео биле Джульетта» деп трагедиязында Ромеонуң ролюн Хертек Ширин-оолдуң, Джульеттаны – Ирина Лопсанның ойнааны театрның алдын фондузунче кирген. Ленинградтың күрүнениң театр, музыка болгаш кинематография институдунуң 1968 чылда доозукчулары –ол дээди өөредилге чериниң Тывадан ийи дугаар доозукчулары. Бир дугаарында ол институтту Тывадан бөлүк 1955 чылда дооскан. Ол дээрге ат-сураглыг Дмитрий
Дам ба-Даржаа, Чылбак-оол Мортай-оол, Сапык-оол Куулар, Дадар Намчыл, Олег Намдараа, Сиин-оол Оюн болгаш өс кедаа тыва театрның хоочуннары-дыр. Ийиги бөлүктүң артистериниң барык шуптузу чогаал бижииринге, очулдурарынга салым-чаяанныы илерээн. Оларның бирээзи Владимир Серен-оол сураглыг шүлүкчү болганын билир бис. Владимир Седипович «Шын» солунга база ажылдаан. Ооң чогаалдарын машинага парлажып-даа турган мен. Холунуң үжүү безин кайгамчык чараш кижи-ле болгай. Каадыр-оол Сагды, Ирина Лопсан олар салым-чаяанныг режиссерлар болуп, дыка хөй шиилерни тыва сценага тургусканнар. А Дадар Барыңмаа, Роза Серен-оол оларның кайгамчык ыраажы салым-чаяаны удаткан чок көстүп кээп, кө рүкчүлерниң ынакшылын чаалап алган.

Тываның болгаш Россияның Улустуң артизи Люндуп Солун-оолдуң ырлаарын бөгүнде-даа магадап, диңмиттиг адыш час каашкыннары-биле көрүкчүлер үдеп турду.

Байырлыг кежээге оларның кижи бүрүзүн чылыы-биле сактып, ойнап чорааны рольдарын театрның амгы салгалының аныяктары көрүкчүлерге бараалгаткан. Хоочуннарга ТР-ниң Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң өмүнээзинден ооң чөвүлекчизи Орлан Дамба-Хуурак байыр чедирип чүве чугаалааш, кады ажылдап чорааны хоочуннарының кижи бүрүзүнүң дугайында чылыы-биле сактып, олардан хөйнү өөренип алганын онзалап демдеглеп, өөрүп четтиргенин илереткен.

ТР-ниң культура болгаш туризм сайыдының оралакчызы Лилия Дамбаа база хоочуннарга байыр чедирген. ТР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң даргазы Чылгычы Ондар, театрның кол режиссеру Алексей Кара-оол, Москваның Шукин аттыг дээди театр училищезиниң доозукчулары чылыг байыр чедириишкиннерин кылып, солун сактыышкыннарны көрүкчүлер-биле үлежип, хоочуннарга суй белектерин сөңнээн. «Ленинградчы» артистеривистиң төрел дери, чоок кижилери база сценаже үнүп, улуг артистерге өөрүп четтириишкинин илередип турду.

Чечекмаа Түлүш-ооловна Сагды өөнүң ишти Каадыр-оол Сагдының ажылдарын сагындырып, сценага ооң шиилеринден үзүндүлерни, ооң чогааткан ырларын ырлашканы дээш өөрүп четтиргенин илереткен.

Билдингир культура ажылдакчызы, «Хүндүлелдиң демдээ» орденниң эдилекчизи Раиса Сат башкылары Каадыр-оол Ооржакович Сагды, Ирина Ивановна Лопсан дугайында мынчаар чугаалады: «Бистерни хуулгаазын театр амыдыралынче киирип, уран чүүлге бараан болур кижилер кылдыр өөредип каан башкыларымга черге чедир мөгейип чор мен».

Кежээниң маадырлары – Тываның Улустуң артистери Люндуп Солун-оолду, Анна Ширин-оолду, Дыртык Монгушту, Тываның алдарлыг артизи Дадар Барыңмааны, РФ-тиң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы Дадар Монгушту сценаже чалаптарга, көрүкчүлер боодал чечектерни сөңнеп, үргүлчүлелдиг адыш часкаашкыннары-биле байыр чедирип байырлашты. Дадар Барыңмааның чаңгыс ыры ыр лааны хомуданчыг болду. Ону ам-даа дыңнаксаар-дыр бис. Артизивис биеэ дег чараш, дурт-сыны хөнү хевээрдир, а башта «чагган ак хыраа» ону улам каастап турар дег болду. Дадар Норбуевнаның уруу Надежда Ооржак авазының изи-биле чоруп орар. «Хайыраан ботта» Караның ролюн ол тергиин ойнап турарынга канчап өөрүвес боор.
Надежда база Санкт-Пе тербургтуң театр академиязының доо зукчузу-ла болгай. Урууңар дээш чоргаар ланып болур силер, Дадар Норбуевна!

Юбилейлиг кежээде Анна Оюновна хамыкты кайгадып, өөртү. Ол бөгүндаа төрээн театрында ажылдавышаан, солун овур-хевирлерни бараалгадып, аныяк тарга арга-дуржулгазын дамчыдып берип чоруурун онзалап айытпас арга чок. Өөнүң ишти Хертек Өлбезекович Ширин-оолдуң чырык овур-хевиринге шынчы болуп, ооң чогаал ажылын чон ортузунга тарадырынга улуг үлүүн киириштирип чоруур.

Дадар Архиповна Монгуш бистиң солунувус «Шынга» эш-өөрүнүң дугайында чылыг сактыышкыннарын бараалгадырындан аңгыда, бүгү назынында аныяк культура ажылдакчыларынга чугула херек методиктиг, өөредиглиг ажылдарын бижип келген арга-дуржулгалыг удуртукчу, башкы-дыр.

Тываның Улустуң артистери Люндуп Солун-оол биле Дыртык Монгуш тыва театр, тыва дыл дугайында шүлүктеп турда, чоргааранчыын чүү дээр, эр хейлер! Ам-даа хөй чылдарда көрүкчүлериңерни өөртүп, чогаадыкчы ажылыңарны уламчылаңар-ла, хүндүлүг, ынак артистеривис.

Источник

Эзир-Оол Монгуш

солун оол монгуш биография. Смотреть фото солун оол монгуш биография. Смотреть картинку солун оол монгуш биография. Картинка про солун оол монгуш биография. Фото солун оол монгуш биография

Эзир-Оол Монгуш запись закреплена
Строим сами|Строительство и ремонт

солун оол монгуш биография. Смотреть фото солун оол монгуш биография. Смотреть картинку солун оол монгуш биография. Картинка про солун оол монгуш биография. Фото солун оол монгуш биография

Эзир-Оол Монгуш запись закреплена
Строитель

солун оол монгуш биография. Смотреть фото солун оол монгуш биография. Смотреть картинку солун оол монгуш биография. Картинка про солун оол монгуш биография. Фото солун оол монгуш биография

Эзир-Оол Монгуш запись закреплена
«Частырыгны кижи кылыр» 18+

Сонуургап номчуңар ла кедергей солун.

Чайын чүве. Чер-Аксы чоогунга кел чорумда, дүн дүшкен. Мунган аъдым хенертен тура душтү. Корга берген мен. Хенертен долгандыр чырып келди. Чиге мурнумда ак аъттыг кадай кижи туру. Сактырымга, мунган аъды агаарда астына бергензиг болду. Чиктиг чуве чүл дээрге, ол кадай чырыткыланып турар болду. Кайгай берген мен. Ырак эвесте кижилер ырлажыр болду. Ол кижилер ак аъттыг кадай кижиниң чырыдып турар черинге көзулбес болду.

— Бо чайлаг адам-өгбем чайлаа-дыр. Бо черниң ыяжын кеспеңер — дигеш, ак аъттыг кадай чиде берди.

Чер-Аксының ак аъттыг кадайын көөрге, байыыр дижир.

Кыргыс Ойдуп оглу Бүрбү. сактып чугаалаан, 1937 чылдың декабрь 11-де Өвүр кожууннуң Торгалыгга төрүттүнген. 2005 чылдың август 22-де дьңнап бижээн. Кызыл. Музей. Казанак.

КӨК БОРА АЪТТЫГ КАДАЙ КИЖИ

Ээлиг черлер бар дижир. Хемчиктиң оң талазында Хылдыг-Үзүк деп чер бар. Кырган улус ол черниң ээзи кадай кижи дижир чуве. Мен ол көк-бора аъттыг кадай кижиге ужурашкан мен.

Сүт-Хөлдуң Суг-Аксыдан машиналыг үнгеш, Чадаанаже үнүпкен мен. Хемчик хемни паромнап кешкен мен. Таптыг-ла Хылдыг-Үзүк чанынга келиримге, көк-бора аъттыг, кедергей каас-коя хептиг кадай кижи халдып келгеш:

— Ушкажывыт! — диген. Сактырымга, ол кадайның мунган аъды агаарда астына берген ышкаш болган. Эмин эрттир корткан мен. Чадаанага халдып келгеним безин билбээн мен.

Сөөлүнде улуг улустан дыңнаан мен. Хемчик хемниң бир улуг ээзи көк-бора аъттыг кадай кижи дээр чораан. Ол кадай кижи Хемчиктиң аксындан халдып үнгеш, Бай-‘Гайганың бажындыва халдып үне бээр дижир чораан.

Сарыглар Чадаалай оглу Базыр-оол сактып чугаалаан, 1934 чылдың март 12-де Сүт-Хөл кожууннуң Бора-Тайгага төрүттүнген, ам Кызылда чурттап олурар. 2005 чылдың сентябрь 5-те дыңнап бижээн. Кызыл. Музей. Казанак.

АК АЪТТЫГ КИЖИНИҢ КӨЗҮЛГЕНИ

Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал суурга төрүттүнген мен. Шымбай өзе берген мен. Ынчан тос класска өөренип турган мен. Үем уруг-биле сөлгүүстеп чораан мен.

Тенек чораан мен. Ол уруг-биле суурдан ырадыр кылаштажып үнүпкен бис. Айдың дүне. Ыржым-шыпшың. Чудук кырынга олурган бис. Хенертен ак аъттыг ашак кижи көстүп келди. Аъдының буттары черге дегбес болду. Өгбегер ак салдыг болду.

— Ак аъттыг кижини көрем — дидим.

— Чүнү-даа көрбейн-дир мен — диди.

Хенертен ол ак аъттыг кижи чиде хона берди. Сактырымга, ол ак аъттың чели черге дөжелип чоруур ышкаш болган.

Хертек (Иргит) Павел Март-оолович сактып чугаалаан. 1953 чылдын, февраль 23-те Бай-Тал суурга төрүттүнген. 2005 чылдың апрель 23-те дыңнап бижээн. Кызыл. Музей. Казанак.

ДАА НОЯННЫҢ ОНЗАГАЙ ЫРААЖЫЗЫНЫҢ ДҮНЕ КАД…

Хандагайты суурдан Чадаана хоорайже чанып орган бис. Хараган-Даг дужунга чедип кээривиске, грузовик машинаның мотору турупкан. Кара элдеп чүве. Бистер машина кырынга элдепсинип олур бис. Чолаачы бирде кабинден үнер-даа, бирде кабинче кирер-даа.

— Фонарь болза! — дигеш, чолаачы шимээн барды.

Караңгызы кедергей. Кижи кулаа көзулбес. Хенертен Хараган-Даг бажында от кызаш диди. Аъттар даваны дизирешти. Аъттыг кижилер аразында бир-ле чүве чугаалашты, сөс-домаа билдинмес болду.

Таптыг-ла Дагыыр-Тей чанынга карангы дээрден төгерик от кээп дүштү. Ол оттуң, чырыынга ак аъттыг, көк торгу тоннуг эр кижи көзүлдү. Көзүлбес кижилер каттырышты.

— Даа кожуунну чагырган Хайдып ноянның тускай ыраажызы Сат Бойдаа көступ келди! — деп, чиктиг үннер дыңналды. Каас-коя хептиг эр кижи эзерлиг аъдындан дүшкеш,таалал болган ноянның чылдың дагып чорааны Дагыыр-Тейни мактап ырлай берди. Шынын сөглээрге, Хайдып ноян шагда таалал болган, ооң ынак ыраажызы Сат Бойдаа база шагда-ла мөчээн чүве болгай.

Ноянның ыраажызы ырлап-ырлап, ак аъдын мунгаш, чиде берди. Караңгы дүнну чырыдып турган от өштү. Элдеп чүве чүл дээрге, бистиң грузовик машинавыс мотору база катап дагжай берген.

Куулар Сембил оглу Кенденчик сактып чугаалаан. 1902 чылда төрүттүнген. 1972 чылдың июнь 27-де дыңнап бижээн. Кызыл. Музей. Казанак.

УЗУН КУДУРУКТУГ УЛУ МУНГАН ИРЕЙ

Өдуген тайгазының девискээри чүве. Каттап чораан бис. Бир одагга беш кижи чораан бис. Улуу мен мен. Хенертен суггур чаашкын частап келгеш, дораан соксай берди.

— Көруңерем! Көрүңерем! Булут аразында узун кудуруктуг Улу мунган ирей чор! — деп алгыра бердим.

— Чүве-даа көзүлбейн-дир. Кижи кырыырга, угааны баксыраар чүве дижик. Бо кадай назылап кырааш, угааны алдаан боор — деп, чанымда чораан бир уруг чугаалады.

Менден өске узун кудуруктуг Улу мунган ирейни кым-даа көрбеди. Өл Улу алдын-сарала бооп көзүлдү. Сактырымга, аксында бир-ле чүве пактап алганзыг болду. Улу мунган ирейниң салы кедергей ак болгаш өгбеңнердир хадыыр болду. Кургаг диңми диңмирээн соонда, узун кудуруктуг Улу-даа читти, ак салдыг ирей-даа читти.

Кол Чондан уруу Дозар сактып чугаалаан, Тожу кожууннуң Ээн-Суг деп черге 1883 чылда төрүттүнген. 1973 чылдың сентябрь 5-те дыңнап бижээн. Ий суур. Тожу кожууну.

Бистиң чурттап турар черивисте суг ээзи — демир даянгыыштыг кадай кижи. Ол кадай чазын демир даянгыыжы-биле дошту буза соктап бадар, ооң соонда кылын дош эрип, суг бадып эгелээр.

Бистиң суурувүска дүне када бир тергелиг хей аът улуг кудумчулап чоруй бээр болза, ол суг ээзи кадай бир кижини алыр. Бистиң кижилери ол халапты көрген дээр.

Тергелиг аът хенертен көзүлгеш, чиде хона бээр.

Кушкаш Татьяна Тюлюшевна сактып чугаалаан. Ол башкы боду Тожунуң Адыр-Кежигде чурттап, ажылдап чоруур. 1992 чылдың февраль 9 чаазында дыңнап бижидим. Кызыл хоорай. Тыва музей.

КАЛДАР ЫТТЫҢ КӨСТҮРҮ

Алыс бодум Улуг-Хем районнуң девискээри чурттуг кижи мен. Бистиң Улуг-Хем чурттуг чарын салыр, аңнаар, черле кылбас чүвези чок кырган Түлүш Байлакайның мындыг чугаазын дыңнаан мен:

— Үргүлчу меңээ көстүр калдар ыт бар. Караам уунга аксы-дижин шаарартыр ажып алган, оруум уунда бо көрүп орар калдар ыт.

Аңнап үнген мен. Чадырымга чедип келдим. Бир көруп кээримге, калдар ыт бо орду.

— Ойт, канчап бардың? Өске кижи-дир мен, мени канчаарың ол? Мээң сеңээ херээм чок ыйнаан — дээримге, көзүлбейн барган.

Кушкаш Татьяна Тюлюшевна сактып чугаалаан. Ол башкы боду Тожунуң Адыр-Кежигде чурттап, ажылдап чоруур. 1992 чылдың февраль 9 чаазында дыңнап бижидим. Кызыл хоорай. Тыва музей.

КАРА АЪТТЫҢ, КӨЗҮЛГЕНИ

Кол Лопсаңның уруу болур Илчинмей угбай чугаалап берген.

Бир катап алды кижи бир терге кырынга каттап чораан бис. Чазык-Баш чанынга чорувуста, хенертен аажок арган кедергей бедик кара аът көстүп келген.

Ол кара аът бистиң-биле дужааш чоруп орда, кады чораан уругларга:

— Бо кара аът чүге мынчаан арыпканыл? Бо кара аът кайыын чеде хонуп келгенил? — дээримге, чиде хона берген

Демги эштерим ол кара аътты көрбээн, харын каттыржып, мени кочулап кааннар. Кады чораан бир уруг хенертен кузуп эгелээн.

Өл уруг аалга келгеш, эъди изээш, чок болган.

Кушкаш Татьяна Тюлюшевна сактып чугаалаан. Ол башкы боду Тожунуң Адыр-Кежигде чурттап, ажылдап чоруур. 1992 чылдың февраль 9 чаазында дыңнап бижидим. Кызыл хоорай. Тыва музей.

Өгбелерим чурту Көк-Чыраа чүве. Суг алдындыва кире берген эрги Шагаан-Арыг чоогунда чер.

Декабрьның эгезинде болган чүве. Кырган-ачам сугнуң бажыңы турган черниң чоогунга келдим. Кежээликтей апарган.

Кижи-даа чок. Малдар-даа чок. Ыттар-даа чок. Хенертен караам уунга көк аъттыг кижи көстүп келди. Мунган аъдының даваннары черге дегбес болду. Аныяк эр ырлап бадырды:

Он-на бештиң айдыңы-дыр, Ойнап-ойнап алыыл, сарыым. Ортулукта кокай улуур, Оожум-топтуг дыңнам, сарыым.

Хенертен от кызаш диген соонда, көк аъттыг кижи чиде берди.

Аңгыр-оол Тумат уруу Надежда. 1959 чылдың август 22-де Улуг-Хем кожууннуң Көк-Чыраа деп черге төрүттүнген. 2003 чылдың декабрь 29-та дыңнап бижээн. Кызыл. Музей. Казанак.

СУГ-БАЖЫНЫҢ ЭЭЗИ КАДАЙ

Чаа-Хөл кожууннуң дэвискээринде Шанчыг деп чер бар. Ол кончуг тараалаң чер. Аңаа чиңге-тарааның болгаш ак тарааның дүжүдү кончуг чаагай болур. Ынчаарга Шанчыг биле Улуг-Хемниң аразында Суг-Бажы деп чайлаг болгаш күзег чурт бар. Ол Суг-Бажынга ак аъттыг кадай кижи кежээликтей көстүп келир. Бирде Улүг-Хемниң эриинден үнгеш, аңаа доктаар, бирде Шанчыгның хүн бадар талазында даг бажындан дүжүп келир. Доктаар чери Суг-Бажы. Ол ак аъттыг кадай кижи даады агаарга ужудуп чоруур болгаш ыяңгылыг ырлар ырлап чоруур дижир. Ол шын чүве чораан.

Бир катап, хүн ажып бар чорда, Суг-Бажынга келген мен. Караам уунда ак аъттыг кадай кижи көступ келген.

— Бо черниң хоочун хамнары канчап барганыл? — деп килеңнеп айтыргаш, чиде берди.

Сөөлүнде билип каан мен. Ол ак аъттыг кадай кижи Суг-Бажының ээзи болгаш, олаага чурттап турган улуг назылыг эр-даа, кыс-даа хамнарны узуткап турганын билир болган.

Дүлүш Бырлан оглу Ынык-оол сактып чугаалаан. Тывалап болза Дүлүш Бырлаң оглу Ынык-оол, 1938 чылдың май 29-та Сүт-Хөлге төрүттүнген. Ам Кызыл хоорайда чурттап олурар. 2005 чылдың сентябрь 5-те сактып чугаалаан. Кызыл. Музей. Казанак.

ДҮҢГҮР ЭДЕР МОЙНАЛЫК

Чаа-хөл кожууннуң Шанчыг чоогунда Мойналык деп чер бар. Ол Мойналыктың чанында эрги чевег чер бар. Дүне болурга, ол Мойналыктың бир дүңгүр Улуг-Хем талазынындан эдип келир. База бир дүңгүр Шанчыг талазындан эдип келир. Ооң соонда янзы-бүрү аялгалар дүңгүрлер чаржалажып эдер чевег.

Шаг шаанда Мойналыктың эрги чевээнге мөчээн кижилерни чадагайга салып турган, ынчангаш оларның сүнезинерин шагда мөчээн хамнарның дүңгүрлери кыйгырып турары ол дижир.

Дүлүш Бырлаң оглу Ынык-оол сактып чугаалаан, 1938 чылдың май 25-те Сүт-Хөл кожууннуң Сүт-Хөлге төрүттүнген, ам Кызыл хоорайда чурттап олурар. 2005 чылдың сентябрь 5-те дыңнап бижээн. Кызыл. Музей. Казанак.

Тыва чуртунга көк шагдан бээр туруп келген.

Тываның, кайы-даа кожууннарында көк бөрүлер чоруп чоруурлар. Мээң бурунгу өгбелерим болгаш мээң үемниң кижилери бөрүнү дорт адавас, ону дижир.

Көк бөрү — араатан амытан. Ооң өске дириг амытаннардан ылгалыр онза чүвези — кулаа. Бөрүге кым кыжанганыл, ооң чугаазын ол будуү дыңнап кааптар, ынчангаш ону Чер-Кулак дижир. Мөчээн кижини кандыг черде чадагайга салганыл, ооң адын адаан кижилерниң чугаазын дыңнап каар дижир. Өлген инектиң сегин салган черни улүс чугаазындан Чер-Кулак база дыңнап кааптар. Читкен инектиң дүне хонар черин улус чугаазындан дыңнап каапкаш, Чер-Кулак ынаар чоруптар дижир.

Аяар чугаалажыр, оон башка Чер-Кулак дыңнап кааптар дижир.

Доңгак Хуурак оглу Дамдын-Доржу сактып чугаалаан, 1928 чылда төрүттүнген. 1991 чылдың февраль 21-де дыңнап бижээн. Кызыл. Кырганнар бажыңы.

Өвүр кожууннуң девискээринде дыка элдептиг черлер бар. Ол черде Иритпей хем дыка онза. Өл хемниң бир ыржым черинде Чер-Аксы деп аттыг чер бар. Хүн ашкан соонда, ол Чер-Аксынга каракка көзүлбес кижилерниң каттыржыры, ырлажыры болгаш чугаалажыры кулакка дыка тода дыңналыр.

Чер-Аксының ыраажыларын дыңнаан кижи кайгамчык ыраажы болур дижир.

Кыргыс Ойдуп оглу Бүрбү сактып чугаалаан, 1937 чылдың декабрь 11-де Өвүр кожууннуң Торгалыгга төрүттүнген, 2005 чылдың август 22-де дыңнап бижээн. Кызыл. Музей. Казанак.

БАЯН-ЧҮРЕК ДААНЫҢ ЭЭЗИ АК БАШТЫК КАДАЙ

Тожуда чер тус-тус ээлиг. Мээң чурттап турарарым суурум үстүнде Баян-Чүрек-даа бар. Ол ээлиг даг. Баян-Чүрек даан шаанда дагып чораан. Хувискаал соонда ол дагны дагывыстаан.

Ам Баян-Чүрек дааның баары-биле аъттыг кижи эртерге, ол ак баштыг кадай ушкажыптар дижир. Чоокта чаа бир оол аъттыг эртип чыдырда, Баян-Чүрек дааның ээзи ак баштыг кадай ушкажыпкан таварылга бар.

Кол Дуганчы уруу Ансыма сактып чугаалаан. Тожу кожууннуң Талым деп черге 1921 чылда төрүттүнген. 1962 чылдың январь 9—16-да дыңнап бижээн. Адыр-Кежиг суур. Тожу кожууну.

ДАГЫЛГАННЫҢ ЭЭЗИ УЛУГ-ДАШ

Тожулар шагдан бээр Дагылганны дагып чорааннар. Дагылганның ээзи Улуг-Даш дижир. Ол Улуг-Даш эрте шагда Моолдан көжүп келген дижир. Ол Улуг-Дашты улус эскерип кааш, дагып эгелээн.

Тожуга хувискаал чеде бээрге, Улуг-Аттыг деп ирей тургаш:

— Бо Улуг-Даштың мында чедип келгеш, дагыдып чыткан херээ чүл? — дээш, хемче чиңгиттеп бадырыпкан.

Ол Улуг-Даш ам чыткан черинде чок, ону сугже чуупкан ирей база чок. Ол ирейниң улгады берген ийи уруу база чок апарган. Чүгле чаңгыс оглу арткан. Өске төрелдери төнген.

Дагылган — улуг орук чаны чер. Олап дүне чоруурга, чылгы шимээни дагжап эрте бээр дижир. Аъттыг чораан кижиниң соонга бир-ле чүве ушкажыптар дижир.

Ам база катап Дагылганны тожулар дагып эгелей бергеннер.

Кол Дуганчы уруу Ансыма сактып чугаалаан. Тожу кожууннуң Талым деп черге 1921 чылда төрүттүнген. 1962 чылдың январь 9-16-да дыңнап бижээн. Адыр-Кежиг суур. Тожу кожууну.

КУНГУРТУГ ДЕВИСКЭЭРИНДЕ ЫДЫКТЫГ ЧЕРЛЕР

Мээң адам-өгбем чурту черле Кунгуртуг девискээри ол чүве. Адам-ием иви малдап аңнап-меңнеп чорааннар. Шагның дөрт ээлчээнде көжүп-дүжүп чорааннар. Эрги чурттан чаа чуртче көшкеш, хамыктың мурнунда ол черге шаг шаандан бээр хамнарның дагып чорааны ыдыктыг черлерже хайындырган шайының үстүн чажып чалбарыыр чүве. Мээң билирим ыдыктыг черлерниң аттары бо: ол болза Кунгуртугнуң улуг Тежит хамының дагып чорааны Хам-Дыт ол-дур. Ол ыдыктыг дыттыг Шынаа деп черде Кызыл-Хаалга деп ыдыктыг даг бар. Ол даг болза Хам-Дыттың чиге дужунда бедип турар. Ол Кызыл-Хаалганы кошкак хам дагыыр болза, амызын чидирер дижир. Кызыл-Хаалга деп ыдыктыг дагны чүгле Тежит хам дагып турганын билир мен. Хам-Дыт биле Кызыл-Хаалганы Тежит хам бир хүн хары угда дагып чораан.

Хөл-Арттың Улуг-Оваазы, ол болза эрте-бурун шагдан бээр чүгле хам кижилерниң дагып келген ыдыктыг чери-дир.

Хаажыттың Хам-Дыды бар. Ол болза Кунгуртуг чурттуг чоннуң ада-өгбелериниң дагып чорааны Хам-Дыды болур. Хаажыттың Хам-Дыды арга-ыяштыг тайга черниң ортузунда турар чүве.

Хаан-Тайга деп ыдыктыг чер бар. Ол болза меңги баштыг улуг сын чүве. Хаан-Тайгазын эң-не шыырак хам чылдың дагыыр чүве.

Кунгуртуг чону ыдыктыг черлерин чылдың-на хамнарга дагыдар чаңчылдыг чорааннар.

Доржу Алексей оглу Ким сактып чугаалаан, 1963 чылдың декабрь 8-те Кунгуртуг суурга төрүттүнген, ивижи, аңчы.2005 чылдың август 16-да. Кызыл. Музей. Казанак.

Монгуш КЕНИН-ЛОПСАН. «Кара Дээрниң тыныжы» деп номундан хоолгалаан Кызыл, 2010

Источник

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *